Azotlu Gübreler

Bitkilerde yaprak ve gövde oluşumunu teşvik eden azot, bitki bünyesindeki önemli fizyolojik fonksiyonları, ürün miktarını ve ürün kalitesini doğrudan etkileyen bir besin maddesidir. Bitkilerde proteinin ana maddesi olup, güneş enerjisini bitki için yarayışlı enerji haline dönüştüren klorofil maddesinin temel yapı taşıdır. Bitki, yeşil aksamının gelişme döneminde çok miktarda azot kullanır. Köklerin solunumunda, çiçeklenmenin zamanında gerçekleşmesinde, meyvenin (tohumun) oluşmasında ve olgunlaşmasında azotun rolü çok önemlidir. Azotça iyi beslenen ağaçların zararlılara karşı direnci de artar.

Toprağın anakayasında azot bileşikleri olmadığından, toprakta azotun kaynağı esas itibariyle organik materyal ve bitki artıklarından oluşmuş ölü örtüdür. Bu nedenle tarlalardaki anızın yakılması, azot başta olmak üzere birçok besin maddesinin gaz halinde havaya karışarak toprağın fakirleşmesine neden olur. Türkiye’deki toprakların büyük bölümünde azot yeterli seviyede değildir. Toprakta bulunan azot miktarı bitkilerin sağlıklı olarak büyümesi, kaliteli ve yüksek oranda mahsul vermesi için yeterli olmadığından, bitkinin ihtiyacı olan azotun, azotlu gübrelerle toprağa verilmesi gereklidir. Bu nedenle bitki besin maddeleri arasında azotlu gübreler çok önemli bir yer tutar.

AZOTLU GÜBRELERİN SAĞLADIĞI YARARLAR

Azotun yeterli miktarda temin edilemediği durumlarda bitkilerin yaprakları küçülür, dalları zayıf olur ve yan sürgünler azalır. Azot eksikliği diğer elementlerin bitki tarafından yeterli derecede alınamamasına da yol açar. Protein ve enzimlerin sentezi yavaşladığından bitkinin gelişmesi olumsuz etkilenir. Yaprak ve gövde sistemi zayıf olur. Bitkiler erken olgunlaşır, erken çiçek açar ve erken yaşlanır. Meyveler küçük olur. Hububatta saplar ince ve zayıf, başaklar kısa kalır; taneler iyi olgunlaşmaz. Dolayısıyla yeteri miktarda azotlu gübre verilmediği takdirde verimlilikte ciddi düşüşler olur.

Azot noksanlığının belirtileri önce yaşlı yapraklarda görülür. Yapraklar önce açık yeşil bir renk alır; azot eksikliği ilerledikçe sarı ve giderek kırmızıya dönüşür. Noksanlığın devam etmesi halinde yaşlı yapraklardaki sararma genç yapraklara da sirayet eder. Bitki kök yoğunluğunda azalma, çanak yaprakların yeşil renginde solmalar gözlenir. Meyve ağaçlarının azota ihtiyacı fazla olduğundan, azot noksanlığına bağlı belirtiler ekseriyetle meyve ağaçlarında görülür. Özellikle şeftali ağaçları azot eksikliğine daha fazla duyarlıdır. Tahıl bitkileri de topraktaki azotu hızla tükettiklerinden azot noksanlığından olumsuz etkilenirler.

Azotlu gübreler kök teşekkülünü sağlayarak su alımını hızlandırır. Bitkinin gelişmesini ve büyümesini sağlar. Bitkilerin olgunlaşmasını çabuklaştırır. Dane dökümünü engelleyerek verimi çoğaltır ve mahsulün kalitesini yükseltir.

AZOTLU GÜBRE TÜRLERİ

Bitkiler azot ihtiyacını daha çok amonyum (NH₄) ve nitrat (NO₃) formundaki azot kaynaklarından temin ederler. Bütün azotlu gübrelerin hammaddesi amonyaktır. Toprağa uygulandıklarında parçalanarak amonyum ve nitrata dönüşürler. Böylece bitkilerin tüm azot ihtiyacını karşılayabilirler. Ancak en fazla faydayı sağlamak için kullanılacak gübrenin yetiştirilen bitki çeşidi, iklim ve toprak özellikleri göz önünde bulundurularak seçilmesi gerekir.

Amonyum Sülfat

En yaygın azotlu gübre çeşitlerinden Amonyum Sülfat (AS), görünüm olarak toz şekere benzediği için çiftçiler arasında “şeker gübre” olarak da bilinir. Kireçli topraklarda güvenle kullanılabilir. İçindeki azot amonyum (NH₄) formundadır. Toros Tarım tarafından pazara sunulan AS gübresi, %21 oranında azot elementi ile birlikte bitkilerin alabileceği form olan sülfat (SO₄) şeklinde, %24 oranında kükürt de içerir. Bünyesinde bulunan sülfat formundaki kükürt, bitkilerin ihtiyacını hızla giderilebilir bir durumdadır. Tüm taban (başlangıç) gübrelerinde olduğu gibi, içeriğindeki azot amonyum (NH₄) formunda olduğundan, bitkinin fosfor alımını da artırır.

Amonyum Nitrat

Azotlu gübreler arasında yaygın olarak kullanılan bir başka çeşit de Amonyum Nitrat (AN) gübresidir. Yakın döneme kadar kireçli (CAN %26) ve saf halde (AN %33) olarak pazarda satıldığı halde, patlayıcı özelliği nedeniyle AN %33 gübresinin tarımsal amaçlı kullanımı tamamen yasaklanmış, CAN %26 gübresinin ise denetimli olarak satışına izin verilmiştir. Yapısında %26 azot bulunan Kalsiyum Amonyum Nitrat (CAN), çeltik dışındaki kültür bitkilerin üst gübrelemesinde en yaygın kullanılan besin kaynaklarından biridir. Yapısındaki azotun yarısı amonyum azotu (NH₄-N), diğer yarısı ise nitrat azotu (NO₃-N) formundadır. Nitrat azotu, bitkilerin hızlı gelişim ve ürüne yatma dönemlerinde bitki kökleri tarafından doğrudan ve kolaylıkla alınırken, amonyum formundaki azotun büyük bir kısmı toprak şartlarına bağlı olarak, topraktaki azot bakterileri tarafından nitrat azotuna dönüştürülür. Bu sayede bitkiler azot ihtiyaçlarını rahatlıkla karşılayabilir.

Üre

Üre içerisindeki azot miktarı, diğer azotlu gübrelerden daha fazladır. Üre gübresinin %46’sını azot bitki besin maddesi oluşturur. Üre, bütün bitkilere her dönemde kullanılabilir. Pril ve granül yapılı, beyaz renkli, suda kolay ve bolca eriyebilen bir gübre olduğundan, hem topraktan hem de yapraktan uygulamalar için uygundur. Bünyesindeki azotun organik, yani, amid (NH₂) formunda olmasından ötürü, bitki kökleri tarafından doğrudan alınamaz. İçeriğindeki amid formundaki azotun bitkilere yarayışlı hale geçebilmesi için öncelikle, toprakta bulunan bakterilerce amonyum azotu (NH₄-N) formuna dönüştürülmesi gerekir. Bu nedenle üre gübresi, yavaş etkili/kontrollü salıverilen gübreler arasında kabul edilir.

AZOTLU GÜBRELERİN KULLANIMI

Azotlu gübreler “üst gübre” olarak da bilinir. Azot, salma sulama yapılması, yağış olması ya da gübrenin toprak yüzeyinde kalması halinde en kolay kayba uğrayan bitki besin maddesidir. Toprağa verildikten sonra ısı ile hızla buharlaşabileceği gibi, su ile yıkanarak kolaylıkla toprağın alt katmanlarına da taşınabilir. Bu nedenle azotlu gübreler, bitkinin ihtiyaç duyduğu dönemlerde kullanılmalıdır.

Üre gübresindeki azot, amonyak (NH₃) halinde kolaylıkla havaya geçer. Bu yolla kayıp çok fazladır. Bunun için üre uygulaması yağışlardan önce veya toprağa karıştırılarak yapılmalıdır. Düşük pH’lı asit topraklarda ve en az 5 cm toprağın içine karıştırılarak uygulanan üre gübresinden amonyak uçması ile azot kaybı sıfıra yakındır.

Buğday ve arpa gibi sık ekim yapılan bitkiler için toprak yüzeyine serpilerek kullanılan ve toprağa karıştırılamayan azotlu gübrelerde, amonyağın havaya uçmasıyla azot kaybı meydana geldiğinden üst gübre uygulaması yağmur öncesine denk getirilmeli ve bu gibi durumlarda CAN %26 gübresi tercih edilmelidir. Yağış durumu yeterli ve dengeli olan yörelerde ise azotlu gübreler iki ayrı dönemde (kardeşlenme ve sapa kalkma dönemlerinde) verilmelidir. Üre gübresinin tamamının yarayışlı olması ve bitkiler tarafından alınabilir hale geçmesi için zamana ihtiyaç vardır. Bu dönemde bitkiler hızlı büyüdüğü için üre yerine CAN %26 gübresi kullanılmalıdır.

Çok geçirgen kumsal ve kumlu-milli bir yapıya sahip topraklarda özellikle azotlu gübrelerde aşırı sulama ile azot yıkanması meydana gelir. Bu gibi durumlarda Üre gübresi yerine CAN %26 gübresi tercih edilmelidir. Aynı zamanda tek üst gübreleme yerine gübre miktarı 2-3 kısma bölünerek uygulanmalıdır.

AZOTLU GÜBRELERİN VERİLME ZAMANI

Tahıllar

Tahıllarda, ekimle birlikte Amonyum Sülfat (AS) ve Üre gibi topraktaki kaybı daha az olan azotlu gübreler kullanılır. Kardeşlenme döneminden önce özellikle Kalsiyum Amonyum Nitrat (CAN), bu gübrenin temin edilememesi halinde ise yağışlardan önce olmak üzere Üre gübresi kullanılmalıdır. Buğday tarımında kurak giden yıllarda ikinci azotlu gübre kullanılmamalıdır. Derin yapılı ve iyi nadas edilmiş topraklarda yağışın normal gittiği yıllarda yeterli miktarda azotlu gübre kullanılması gerekir.

Meyveler

Meyve ağaçlarında azotlu gübreler çiçeklenmeden önce ve sonbaharda püskürtme yoluyla yapraktan da verilebilir. Yine meyve ağaçlarında azot noksanlığını gidermek için azotlu gübreler, ağaç tacı altındaki satha serilip, tırmık veya çapa ile toprağa karıştırılır.

Bağ

Bağların gübrelenmesinde azotlu gübrelerden AS ve CAN’ın yarısı şubat veya mart aylarında yapılan toprak işlemesi sırasında, Üre gibi azotlu gübreler ise ilk çapadan önce verilmelidir.

Sebzeler

Sebzelerde azotlu gübreler, vegetasyon dönemleri dikkate alınarak bir veya iki kerede verilebilir. Verilecek azotlu gübrenin yarısı tercihen AS halinde dikimden 15 gün sonra, yarısı ise meyve bağlandıktan sonra gövdeden 5-10 cm yana atılarak toprağa hafifçe karıştırılır. Bostan tarımında verilecek azotlu gübrelerin yarısı ekim anında, diğer yarısı ise çapadan önce verilmelidir.